Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο». Κι ακριβώς αυτό έκανε. Ενωσε τον κόσμο όπως ονειρεύτηκε ο Νίκος Ξυλούρης, όταν πρωτοτραγούδησε αυτό το σπουδαίο τραγούδι, σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου και μουσική Χρήστου Λεοντή. Ετσι, αν και πέρασαν 31 χρόνια από τότε που πέταξε στον παράδεισο, ο μύθος του δεν έπαψε να ζει στη συνείδηση του κόσμου.
Ο «Ψαρονίκος» (όπως τον φώναζαν από μικρό στον τόπο του) αγαπήθηκε από όλους τους Ελληνες, από τους διανοούμενους μέχρι και τους πιο απλούς και λαϊκούς ανθρώπους. Είχε το πλεονέκτημα οτιδήποτε κι αν τραγουδούσε να μπορεί να το βάζει στην καρδιά όλων, γεγονός που χαρακτηρίζει μόνο τους πολύ μεγάλους ερμηνευτές. Και αυτό γιατί δεν ήταν απλώς ένας ερμηνευτής τραγουδιών, αλλά μύστης μιας τελετουργίας. Αυτός ο συνδυασμός είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν οι ερμηνείες του αλώβητες στο πέρασμα του χρόνου και να καταφέρνουν να περνούν από γενιά σε γενιά σαν μια ξεχωριστή κληρονομιά.
Τα τριάντα χρόνια από τον θάνατό του (συμπληρώθηκαν στις 8 Φεβρουαρίου 2010) τιμήθηκαν με εκδηλώσεις ανά την Ελλάδα καθʼ όλη τη διάρκεια της χρονιάς, με κορύφωση τη «Διήμερη συνάντηση για τον Νίκο Ξυλούρη» στη γενέτειρά του, τα Ανώγεια. Στο πλαίσιο του έτους Νίκου Ξυλούρη το περιοδικό «Μετρονόμος» παρουσίασε ένα ξεχωριστό αφιέρωμα στον Αρχάγγελο της Κρήτης, το οποίο σε νέα επεξεργασμένη μορφή και με αρκετές προσθήκες περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Νίκος Ξυλούρης ...τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο». Στις σελίδες του βιβλίου, που επιμελήθηκε ο Θανάσης Συλιβός, συναντούμε μοναδικές αφηγήσεις της γυναίκας του Ουρανίας, του γιου του Γιώργου, του αδελφού του Γιάννη, του Χρήστου Λεοντή και του Χριστόδουλου Χάλαρη. Γράφουν επίσης ο Λίνος Κόκοτος, ο Ηλίας Ανδριόπουλος, ο Γιώργος Μονεμβασίτης, ο Σταύρος Γ. Καρτσωνάκης, ο Σπύρος Κουρκουνάκης, ο Θόδωρος Βαλλσαμίδης, η Αγάπη Καλομοίρη και ο Γρηγόρης Παπαδογιάννης. Τέλος, περιλαμβάνεται αναλυτική δισκογραφία του Νίκου Ξυλούρη και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, αρκετό από αυτό ανέκδοτο, που παραχώρησε ευγενικά η οικογένειά του.
Ο Θανάσης Συλιβός υπογραμμίζει στον πρόλογο: «Για τον Νίκο Ξυλούρη το τραγούδι ήταν οι στίχοι του Γιάννη Ρίτσου από το “Καπνισμένο τσουκάλι”, του Χρήστου Λεοντή, που ο ίδιος ερμήνευσε “…εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου, απʼ τον κόσμο, εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο”», τίτλος που δόθηκε σε αυτήν την τόσο επιμελημένη έκδοση.
Οι αναμνήσεις της Ουρανίας Ξυλούρη
Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο στεκόμαστε στο κεφάλαιο που φιλοξενεί μία εκ βαθέων εξομολόγηση της συζύγου του Νίκου Ξυλούρη, της Ουρανίας, στον Δημήτρη Βάκη με θέμα «ο Νίκος μπορούσε να ξεσηκώνει τον κόσμο».
«…Κλεφτήκαμε τοʼ58 μετά από τέσσερις - πέντε μήνες γνωριμίας. Στα ενδιάμεσα μόνο καντάδα με μαντινάδες. Στην Κρήτη ό,τι θέλουμε το λέμε με μαντινάδες. Ο Νίκος ερχόταν και περνώντας μου 'λεγε μαντινάδες. Δεν ξέρανε οι άλλοι ότι ήταν για μένα. Οχι, δεν άνοιγα ποτέ το παράθυρο. Γιατί να τʼ ανοίξω;».
Η γνωριμία του Νίκου Ξυλούρη με τη μαθήτρια γυμνασίου τότε Ουρανία Μελαμπιανάκη ήρθε τον Φεβρουάριο του 1956 σε μια αποκριάτικη χοροεσπερίδα που έγινε στο σχολείο του χωριού της, στην οποία ο Νίκος πήγε να παίξει ως μουσικός. Το Βενεράτο, που απέχει 20 χλμ. από το Ηράκλειο, ήταν ένα εύπορο μέρος, με μεγάλη γεωργική παραγωγή (λάδι, σταφίδα κ.ά.), σε αντίθεση με τα άγονα Ανώγεια, όπου οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία. Οι δύο νέοι σύντομα αγαπήθηκαν με πάθος, όμως ο έρωτάς τους έφερε στην επιφάνεια τις κοινωνικές προκαταλήψεις της εποχής. Ο κοσμοπολίτης Μιχάλης Μελαμπιανάκης, άνθρωπος που διέθετε μεγάλος κύρος στην Κρήτη, ήταν δεδομένο πως δεν θα έβλεπε με καλό μάτι το ειδύλλιο της κόρης του με έναν νέο ο οποίος ασκούσε το επάγγελμα του μουσικού. Ετσι, το 1958 ο Νίκος έκλεψε την Ουρανία και την ίδια χρονιά παντρεύτηκαν. Η Ουρανία έκανε αρκετά χρόνια να ξαναμιλήσει με τον πατέρα της, που της έστειλε το εξής μήνυμα: «Δεν σε έσφαξα που τον πήρες, θα σε σφάξω όμως αν ποτέ τον χωρίσεις», όπως αναφέρεται στο βιογραφικό του Νίκου Ξυλούρη που γράφτηκε με τη συνεργασία του γιου του Γιώργου.
Απαντώντας η Ουρανία Ξυλούρη στην ερώτηση τι ξεχωριστό είχε αυτός ο νεαρός που τράβηξε την προσοχή της είπε: «Εμένα γενικώς μου φάνηκε ο ίδιος ξεχωριστός. Ο τρόπος του φέρεσθαι… Δεν μιλούσαμε, αλλά λέω, παραδείγματος χάριν: κατέβαινα εγώ από το σχολείο, κι εκείνος πήγαινε απʼ το πεζοδρόμιο. Αν ήταν επάνω στο πεζοδρόμιο, μόλις με έβλεπε κατέβαινε. Ενας σεβασμός. Δεν μπορείς να πεις αυτό που αισθάνεσαι από μια ματιά. Είναι όμως αρκετή μια ματιά για να είσαι μια ολόκληρη ζωή τοποθετημένος κάπου».
Για την απόφαση που πήρε κόντρα στους γονείς της η Ουρανία Ξυλούρη σχολιάζει: «Εγώ υπερηφανεύομαι για ό,τι έκαμα. Αλλιώς ήταν τα πράγματα στο ένα χωριό, αλλιώς στο άλλο. Είχανε, λοιπόν, οι γονείς μου και μπορούσα να σπουδάσω, να το πούμε έτσι. Του Νίκου ήταν καμένο το χωριό, ισοπεδωμένο από τους Γερμανούς, κυνηγημένοι άνθρωποι, αντάρτης ο πατέρας, πολλά παιδιά. Κανένας στα Ανώγεια δεν είχε αυτή τη δυνατότητα που είχα εγώ. Ητανε όμως πιο ωραίοι άνθρωποι στα Ανώγεια. Ητανε πολύ αγνοί. Εγώ πήγα μικρή εκεί και οι άνθρωποι όχι μόνο μου έστρωσαν την καρδιά τους τραπεζομάντιλο να φάω πάνω, αλλά μου ζητούσαν και συγγνώμη που δεν με “περιποιηθήκανε”».
Από τα πρώτα χρόνια του έγγαμου βίου της θυμάται: «Στα Ανώγεια μείναμε για δυο - τρεις μήνες, ώσπου νοικιάσαμε ένα δωματιάκι στο Ηράκλειο. Ηταν πολύ δύσκολα, αλλά πολύ ευχάριστα. Υπήρχαν δυσκολίες στη ζωή μας. Ο Νίκος τότε ξεκίναγε».
«Ηταν αληθινός, γνήσιος»
Τα πιο δύσκολα ήρθαν με την αρρώστια του Νίκου Ξυλούρη: «Το ʼ78 τον Οκτώβριο, εκεί που πλησίαζαν οι γιορτές. Αισθανόταν κουρασμένος, είχε ένα βήχα. Τον Γενάρη του ʼ79 πιο πολύ, τον Φλεβάρη άρχισε και πονούσε πια στο κεφάλι του. Υποτίθεται ότι είχε βρογχίτιδα. Ούτε ξέρω τι μας λέγανε, και το πράγμα είχε εξελιχθεί. Ενας άνθρωπος που δεν είχε πιει ποτέ ούτε ασπιρίνη, για να μη χαλάσει το στομάχι του».
Τρεις δεκαετίες πέρασαν από τότε που ο Νίκος Ξυλούρης δεν μένει πια εδώ, όμως η αγάπη του κόσμου ολοένα αυξάνεται. «Δεν πρόδωσε ποτέ ό,τι είπε, ό,τι τραγούδησε, ό,τι πίστευε. Ηταν αληθινός, γνήσιος. Δεν ζήτησε δάφνες, δεν εκμεταλλεύτηκε τίποτα. Αγαπούσε τον κόσμο, έκανε απλώς αυτό που ένιωθε σωστό, αυτό που τον έμαθε η μάνα του κι ο πατέρας του, το χωριό του, η οικογένειά του». Αυτές ήταν οι τελευταίες κουβέντες της γυναίκας που τόσο τον αγάπησε, όταν η ίδια καλείται να σχολιάσει το φαινόμενο Ξυλούρης. «Τα που θυμούμαι τραγουδώ, τα που κατέχω λέω…» έγραφε ο Νίκος Ξυλούρης...
«Ηταν μοναδικός...»
Ο συνθέτης Χρήστος Λεοντής εκφράζει τη λύπη για την απώλεια του μεγάλου καλλιτέχνη και το κενό που άφησε το οποίο δεν αναπληρώθηκε ποτέ. «Αυτά τα φαινόμενα», τονίζει ο Λεοντής, «εμφανίζονται μια φορά. Κάθε κοινωνία διαμορφώνει το πρόσωπό της και σε αυτό συμμετέχει ο λαός και η κυβέρνησή του. Κάθε εποχή είναι ένας καθρέφτης για το πώς αισθάνεται το σύνολο των ατόμων. Και τα τραγούδια λοιπόν εκφράζουν την εποχή τους. Ο Ξυλούρης ήταν μοναδικός».
